ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΤΩΛΙΑ

Η αρχαία Αιτωλία οριζόταν από τον ρου δύο ποταμών και διαρρεόταν στην καρδιά της από έναν τρίτο: Ο Αχελώος στα δυτικά και ο Μόρνος (αρχαίος Δάφνος) στα ανατολικά όριζαν την γή της, και ο Εύηνος την πότιζε. Η αρχαία Αιτωλία ήταν το σεβαστό πατρογονικό λίκο των ελληνικών δωρικών φυλών και κάλυπτε μια έκταση που σήμερα ανήκει στις περιοχές της Αιτωλοακαρνανίας, της Φωκίδας και της Ευρυτανίας.

Οι Αιτωλοί κατοικούσαν σε μικρούς ατείχιστους και αυτόνομου οικισμούς, με ιστορικό, ιερό και πολιτικό κέντρο τους την πόλη του αρχαίου Θέρμου. Ηταν σκληροτράχηλοι πολεμιστές, που ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία και την υλοτομία. Προτιμούσαν την απομόνωση των βουνών τους, αλλά συμμετείχαν σε όλες τις εθνικές πολεμικές περιπέτειες των Ελλήνων από την Τρωϊκή εκστρατεία μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια. Στό τέλος του 3ου αι. π.Χ. αναδείχτηκαν σε ηγέτιδα δύναμη της Ελλάδας, όταν απέκρουσαν την καταστροφική γαλατική εισβολή στις Θερμοπύλες. Η Ρωμαϊκή κατάκτηση, όμως, ήταν φοβερή για αυτούς. Οι Ρωμαίοι ισοπέδωσαν το Θέρμο και μετακίνησαν βίαια τον πληθυσμό τους σε άλλες περιοχές. Οσοι ορεσίβιοι διασώθηκαν, αποσύρθηκαν σε πιο απομονωμένα λημέρια των βουνών της νοτιοδυτικής Ελλάδας και μαζί αποσύρθηκαν και από την ιστορία. Απόγονοι αυτών των ομάδων είναι οι Σαρακατσάνοι των υστεροβυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων. Αυτοί οι σκληροτράχηλοι, λιτοί και ανθεκτικοί ορεσίβιοι ήταν ο πυρήνας της αντίστασης στην Οθωμανική κυριαρχία και της επανάστασης του 1821.

Αυτός ο ανυπότακτος και φιλελευθερος χαρακτήρας δεν εκφράστηκε μόνο πολεμικά, αλλά και πνευματικά, με τις μορφές των Ευγένιου Γιαννούλη Αιτωλού (17ος αι.) και του Κοσμά Αιτωλού (18ος αι.) (κι οι δυό τέκνα του Μεγάλου Δένδρου του Θέρμου).